‘Bibliotheken, uitgeverijen en auteurs moeten snel om de tafel’
Staat het e-book op het punt van doorbreken? BibliotheekBlad vroeg het aan een paar bibliotheken die al met het nieuwe medium experimenteren. ‘De klant lijkt er klaar voor, maar dat kun je van de uitgevers en auteurs nog niet zeggen. Het wordt tijd dat zij concrete afspraken maken.’
Nog maar een paar jaar geleden had vrijwel niemand ervan gehoord: e-books. Geert Jan Bekman, staffunctionaris ICT van De Bieb voor de Zaanstreek, kan zich zijn eerste kennismaking met het fenomeen nog goed herinneren: ‘Drie jaar terug presenteerde ProBiblio tijdens een bijeenkomst de iLiad, een e-bookreader die gebruikmaakt van elektronische inkt. Lezen van het scherm bleek ineens heel gemakkelijk en prettig. Dat maakte indruk op mij. Vrij snel daarna ging ProBiblio de Iliads gebruiken in de strandbibliotheken. Wij zijn er toen ook ingestapt en kochten 4 iLiads. De content schaften we aan via eBook.nl en zetten we er zelf op. De belangstelling was van meet af aan groot. De e-bookreaders waren voortdurend uitgeleend. Aan volwassenen, want jongeren onder de achttien jaar mochten ze niet meenemen. Dat vonden we een te groot risico: de e-readers kostten destijds ongeveer zeshonderd euro per stuk.’ De Bieb voor de Zaanstreek vroeg de eerste leners in een enquête naar hun ervaringen. Daar kwam uit naar voren dat deze proefkonijnen het weliswaar heel leuk vonden om met de e-reader te experimenteren, maar dat ze hem ook als weinig gebruiksvriendelijk ervoeren. Bovendien vonden ze het apparaat erg duur – er zelf een aanschaffen was voor de meesten geen optie. Verder misten sommigen een kleurenscherm. Wat betreft de content waren de wensen duidelijk: men wilde vooral informatieve boeken en romans kunnen lezen met de e-reader. Bij een minderheid was er behoefte aan kranten en tijdschriften.
Proef met ePortal
Ook NBD/Biblion wilde medio 2008 graag starten met e-books en startte een proef met online lenen. De bibliotheken van Almere, Haarlem, Enschede, Den Haag en de Zaanstreek deden eraan mee. Gerdie Limonard, teamleider informatie van De Bieb voor de Zaanstreek: ‘Voor deze pilot schaften we tien eBook Readers van Sony aan. Die moesten toen nog speciaal uit de Verenigde Staten komen. De content hebben we zelf gedownload en op de e-reader gezet.’ Vervolgens testte de bibliotheek de nieuwe readers met een speciale doelgroep: de leners van de Boekendienst aan huis. ‘De gedachte daarachter was dat deze doelgroep vaak grootletterboeken leest en die wegen veel. E-readers zijn lichter én op het scherm kun je de lettergrootte aanpassen. Toch konden veel mensen de letters niet groot genoeg maken’, vertelt Limonard. ‘Maar één dame leest sinds de proef wél bij voorkeur met behulp van een e-reader. Zij vond het een erg prettig apparaat. Voor anderen was het ding nog steeds te zwaar. Of ze hadden moeite met de kleine knopjes. Bovendien was het boekenaanbod van NBD/Biblion erg beperkt. En dat is nu helaas nog steeds zo.’ Op dit moment is de ePortal van NBD/Biblion bij achttien bibliotheken en bij een provinciale serviceorganisatie – in Utrecht – online. Er staan 306 e-books en 238 luisterboeken in de catalogus. NBD/Biblion zou daar graag verandering in brengen, maar is hierbij onder meer afhankelijk van de uitgevers. En die zijn een beetje huiverig om voor e-books te gaan, zolang er niet een goed verdienmodel is gevonden. Ook twijfelen zij over het te kiezen digitale systeem en het type e-reader. Volgens NBD/Biblion ziet het er wel naar uit dat dit langzamerhand begint te veranderen. Zo zou Pinion, het bedrijf achter eBook.nl, echt willen investeren in e-books. Het bedrijf werkt nauw samen met NDC|VBK (uitgevers) en die samenwerking kan er wellicht toe leiden dat het e-book sneller kan doorbreken.
Licenties per titel
Voor de bibliotheken is het belangrijk dat ook de Stichting Leenrecht om de tafel gaat met de rechthebbenden om te praten over de leenvergoeding. Daarover zijn nog geen afspraken gemaakt en dat bemoeilijkt het uitlenen van e-books. Op dit moment kopen bibliotheken licenties per titel. Stel: een bibliotheek schaft een online versie aan van Mannen die vrouwen haten, de bestseller van Stieg Larsson. Technisch is het mogelijk die ene kopie twintig keer (of nog veel vaker) tegelijkertijd uit te lenen. Maar dat mag niet. Tenzij de bibliotheek ook twintig licenties aanschaft. Het uitleenmodel is nu vergelijkbaar met dat van papieren boeken. Je hevelt een boek van de pc over naar de e-bookreader en de klant mag het dan bijvoorbeeld drie weken op zijn reader hebben. In die tijd kan niemand anders het lezen. Na die drie weken levert de klant het boek in via zijn eigen account. Pas dan komt het weer voor anderen beschikbaar. Limonard: Je zou denken dat hier betere oplossingen voor te verzinnen zijn. De overkoepelende organisaties van de auteurs, bibliotheken en uitgeverijen moeten daarom echt haast gaan maken met hun overleg. In andere landen is dat wel gelukt om afspraken te maken, waarom in Nederland dan nog niet? Als we nu niet opschieten, missen we straks de boot.’ Marlies van Wijk, directeur van bibliotheek WEB en van bibliotheek West-Friesland Oost: ‘Ik verwacht van het sectorinstituut dat dit hierin het voortouw neemt. Immers: deze digitale ontwikkeling kan weleens van een veel grotere impact zijn dan alle digitale diensten die wij nu hebben.’
Gratis of niet?
E-bookreaders zijn niet inmiddels meer zo duur als een paar jaar geleden. De Bieb voor de Zaanstreek heeft alweer een derde serie e-readers aangeschaft: de Sony-PRS600 (circa driehonderd euro) en de Sony-PRS300 (circa tweehonderd euro). Klanten die hiermee willen oefenen, hoeven geen leengeld te betalen. Ook bij de meeste andere bibliotheken die met e-books experimenteren, mogen de klanten de e-readers gratis uitproberen. ‘We willen geen drempels opwerpen en daarom is het gratis’, verklaart José Sluis, medewerker marketing en communicatie van bibliotheek Dommeldal. De bibliotheek vraagt alleen geld voor content/inhoud: of die nu op papier staat of op het scherm. De uitleentermijn bedraagt meestal een of twee weken. Bij Theek5 betalen klanten wel vijf euro als ze twee weken lang thuis een e-reader willen uitproberen. Borg wordt niet gevraagd. ‘We proberen kostendekkend te zijn. Zodoende proberen we onze investering in de e-readers terug te verdienen door leengeld te vragen’, vertelt Hans Hooft, manager productinnovatie. ‘We bieden drie soorten e-readers aan: BeBook, Sony en Onyx. Per stuk kosten die tussen de tweehonderd en vierhonderd euro. Door bij de uitlening om identificatie te vragen en alle gegevens te registreren, willen we voorkomen dat mensen in de verleiding worden gebracht een e-reader te stelen.’ Theek5 ziet het uitlenen van de readers als een tijdelijk iets – net als de meeste andere bibliotheken. Hooft: ‘In de toekomst zou het zo moeten zijn dat wij e-content aanbieden, als standaardonderdeel van onze abonnementen. Klanten kunnen zo de elektronische boeken op hun eigen reader lezen. Maar er kunnen dan ook klanten zijn die enkele en alleen een digitaal abonnement willen.’ De Stichting Samenwerkende Bibliotheken (met vestigingen in Heiloo, Langedijk en Bergen) vraagt 25 euro borg aan klanten die een e-reader mee naar huis nemen. Daarnaast hebben de bibliotheken van de stichting ook allemaal één e-reader in de bibliotheek: voor mensen die er ter plekke mee willen oefenen. ‘Bij ons was de e-reader die op de leestafel lag echter binnen twee weken gestolen!’, vertelt Marjolijn Doesburg Smits, domeinspecialist Volwassenen in Langedijk, verontwaardigd. ‘De beveiliging met RFID-tags was blijkbaar niet voldoende.’
Product verkoopt zichzelf
De meeste bibliotheken die experimenteren met e-books maken daar niet veel reclame voor. Van Wijk: ‘Zolang het aanbod aan e-books gering is, heeft het geen zin om er grote marketingacties voor te starten. Laten we daarin bescheiden zijn. Maar laten we wel gebruik maken van de mogelijkheden die er zijn. Leveranciers zetten meestal wat content op hun apparaten, er zijn online winkels waar je iets kunt aanschaffen en we kunnen gebruikmaken van bijvoorbeeld het Gutenbergproject, waar je veel klassiekers kunt downloaden. We moeten vooral laten zien dat er nieuwe mogelijkheden komen en dat de bibliotheek daar een aandeel in zal hebben.’ Het lijkt overigens ook gewoon niet nodig om voor de promotie van e-books een enorme pr-campagne op te tuigen. De klanten komen toch wel, is de ervaring. Zo werd het e-experiment in Langedijk alleen maar aangekondigd middels een artikeltje in de plaatselijke krant en wat flyers in de bibliotheek. Het bleek voldoende. ‘We hebben een hele lange reserveringslijst’, vertelt Marjolijn Doesburg Smits. ‘Wat me opvalt: daar staan veel mannen op. Terwijl de meeste bibliotheekleden natuurlijk vrouwen zijn. Misschien dat het apparaatje – de techniek – de mannen aanspreekt? Maar ook vrouwen tonen wel belangstelling. De klant is er klaar voor.’ Dat is ook de ervaring van Jan Bekx, specialist productontwikkeling bij de bibliotheek Dommeldal: ‘Vorig jaar hadden we op onze vestiging in Geldrop de Digitale Dommeldagen, waarmee we onze klanten wilden informeren over allerlei nieuwe digitale ontwikkelingen. We demonstreerden toen digitale toepassingen in het dagelijks leven en bij sportactiviteiten. Ook toonden we braintrainers en e-bookreaders. De stand van de e-bookreaders was veruit het drukst bezocht. We hebben zelfs nu nog 45 reserveringen staan van mensen die het apparaat een keertje willen uitproberen.’ Vooral de doelgroep vanaf 35 jaar lijkt interesse te hebben. Zij zien de e-reader vaak als een mooie manier om veel – schone! – boeken mee te kunnen nemen op bijvoorbeeld vakantie of onderweg, zo signaleren de bibliotheken. Jongeren tonen minder belangstelling. Van Wijk: ‘Voor hen blijft het e-book toch gewoon een boek. Zolang het elektronische boek niet wordt opgetuigd met beeld, muziek of games, zullen zij het vermoedelijk links laten liggen.’
Ingewikkeld?
Niet iedereen is meteen even handig met e-readers en e-books, hebben de bibliotheken ervaren. Om een e-book te kunnen lezen is het noodzakelijk het boek eerst de downloaden op de pc. Met behulp van speciale software kan het vervolgens worden overgeheveld door USB-poort aan te sluiten op de pc en de gewenste bestanden door te sturen naar de e-reader. Daar komt bij dat e-books er zijn in verschillende bestandsformaten. Ieder formaat wordt ondersteund door specifieke e-readers. Tiny Duijnhoven, domeinspecialist Volwassenen bij de bibliotheek Heiloo. ‘Wij hebben gekozen voor Sony-readers, die gebruik maken van het bestandsformaat ePub. Om dit te kunnen lezen, heb je Adobe Digital Editions nodig. Ik heb dat zelf geïnstalleerd. Dat ging prima, maar het vereist wel enige computerkennis. Niet alle klanten beschikken daarover.’ Bibliotheekklanten moeten bovendien eerst een account aanmaken bij hun eigen bibliotheek, voordat ze toegang krijgen tot de collectie e-books van NBD/Biblion. Marjolijn Doesburg Smits: ‘Sommige van onze klanten hebben wel een account aangemaakt, maar nog geen tekst gedownload. Het kost ook allemaal best veel tijd als je het voor de eerste keer gaat proberen.’ Bekman: ‘In de catalogus zijn reeds verwijzingen opgenomen naar e-books. Als een publicatie als e-book beschikbaar is, kunnen klanten meteen doorklikken naar de downloadplek. Maar dat werkt nog niet optimaal en behoeft echt nog verbetering.’
Instappen!
Om het personeel vertrouwd te maken met de nieuwe techniek, hebben de meeste bibliotheken de e-readers eerst ter beschikking gesteld aan de eigen medewerkers, zodat zij ermee konden oefenen. Van Wijk: ‘Bij ons zijn momenteel zowel de medewerkers als een groepje klanten de apparaten aan het testen. We gaan op basis van deze ervaringen beslissen óf en vooral hóe we de e-readers in de uitlening gaan opnemen.’ Hans Hooft: ‘Bij ons zijn er handleidingen gemaakt voor medewerkers en klanten. Persoonlijk beschouw ik het kennisniveau van de medewerkers echter als een hobbel. We hebben nu drie modellen e-readers in gebruik. Maar volgend jaar komen er waarschijnlijk alweer andere. Het is onmogelijk om alle veranderingen en ontwikkelingen bij te houden. En toch zullen klanten steeds vaker met vragen komen die daarover gaan. Ik kan me dan ook voorstellen dat wij als organisatie een aantal specialisten moeten hebben, die we kunnen inschakelen voor ingewikkelde vragen die de gemiddelde frontoffice medewerker niet kan beantwoorden.’ Desondanks moeten de snelle technologische veranderingen de bibliotheken er niet van weerhouden om met de uitleen van e-books te starten, vinden de bibliotheken. Ze zien het als een belangrijke taak om hun leden te laten kennismaken met de nieuwe manier van lezen, al heerst tegelijkertijd het besef dat de e-reader misschien een tussenpaus is. Jan Bekx: ‘Toch moeten we ermee aan de slag! We moeten de klanten laten zien dat we vernieuwend bezig zijn en bij de tijd blijven. Dat betekent: niet te lang wachten, maar instappen in die rijdende trein!’
Haast geboden!
In opdracht van de Stadsbibliotheek Haarlem onderzocht Berlinda Kerkhof het aanbod van e-readers en e-books in zeven bibliotheken. De voornaamste conclusie: meer onderlinge afstemming en snelheid zijn geboden.
In een telefonisch interview ondervroeg Berlinda Kerkhof bibliotheek Almere, bibliotheek Den Haag, bibliotheek Rotterdam, bibliotheek Enschede, bibliotheek Hoorn, De Bieb voor de Zaanstreek en bibliotheek Oss. Verder sprak ze met ProBiblio, NBD/Biblion, NY Public Library, Overdrive USA en de Stichting Leenrecht. Ook verzamelde zij online informatie over een viertal bibliotheken in Groot-Brittannië en het Duitse e-books platform. Kerkhof concludeert dat bij de bevraagde Nederlandse bibliotheken zowel het aanbod van e-readers als van e-books nog in de experimentele fase verkeert. Bibliotheken maken weinig reclame voor de e-books, lenen de readers aan kleine aantallen klanten uit en krijgen weinig feedback van die klanten. Zowel de e-reader experimenten als de e-book pilot met NBD/Biblion kennen in de meeste gevallen geen strakke projectmatige aanpak, waardoor de kans bestaat dat de projecten verzanden. Ook ontbreekt regionale of landelijke coördinatie voor het uitwisselen van ervaringen en het bepalen van de strategie. Daardoor missen bibliotheken de slagkracht om bijvoorbeeld te lobbyen bij uitgeverijen voor meer uitleenbare e-books of bij NBD/Biblion voor het verbeteren van de ePortal. ‘Als de bibliotheken zich de komende tijd willen positioneren als de partij waar e-books (en e-readers) te leen zijn, dan is een projectmatige aanpak waarbij doelen gesteld worden en regelmatig wordt geëvalueerd aan te raden om de vaart erin te houden en om de aansluiting bij de wensen van klanten te borgen’, aldus Kerkhof. Ook meer samenwerking lijkt geboden. En daar is haast bij. ‘In de muziekwereld heeft de digitale revolutie – van cd naar mp3-files – zich in vijf jaar voltrokken. Als de omslag net zo snel gaat als in de muziekwereld,dan is het aannemelijk dat binnen vijf jaar de rolverdeling in de e-bookwereld vastligt. Dat geeft de bibliotheek nog een a twee jaar de tijd om zich te positioneren als dé partij voor het uitlenen van e-books.’
E-reader Roadshow
In de Brabantse bibliotheken ging op 2 december 2009 de E-reader Roadshow van start in Roosendaal. Deze is een groot succes. ‘Bibliotheken vragen wanneer we weer komen.’
‘Van december tot en met eind april doet de roadshow ruim 120 Brabantse bibliotheekvestigingen aan’, vertelt Angelique de Kort van Cubiss, dat de show organiseerde. ‘Afhankelijk van de wensen van de bibliotheek, wordt in de vestiging een grote of kleine tentoonstelling neergezet.’ De kleine tentoonstelling bestaat uit een rolscherm en een zuil met één BeBook Mini en vier uitleenexemplaren. De grote tentoonstelling bestaat uit drie zuilen. Op de eerste zuil wordt de BeBook Mini gepresenteerd, een basic e-reader met een scherm van 5 inch en een groot leescomfort. Op de tweede zuil staat een e-reader van Sony met een touchscreen van 6 inch. Deze heeft de mogelijkheid om bij de teksten aantekeningen te maken en op te slaan, maar het leescomfort is minder dan bij de BeBook. Op de derde zuil staat een Irex, een e-reader met een scherm van 10 inch. Hierop zet de bibliotheek dagelijks de NRC, zodat bibliotheekleden kunnen ervaren hoe het is om een krant te lezen op een e-reader. Verder worden er ook nog zes BeBooks Mini meegeleverd, die bedoeld zijn voor de leeszaal en/of uitleen. De content voor alle e-readers is geleverd door eBook.nl. Bij de grote tentoonstelling hoort verder nog een workshop. Deze wordt verzorgd door bibliotheekmedewerkers. Een projectmedewerkster van Cubiss verzorgt op- en afbouw van de tentoonstelling en instructie van bibliotheekmedewerkers. Cubiss onderzoekt samen met de Universiteit van Tilburg de acceptatie van de e-books door bibliotheekleden. De Kort: ‘Op basis van de uitkomst hiervan en de ervaringen van bibliotheken met de roadshow, zullen we een advies schrijven aan de bibliotheken.’
Verschenen in: BibliotheekBlad (NBD/Biblion; 2010).