‘Praten over je financiële situatie is een taboe’
Veel cliënten in de langdurige psychiatrie moeten rondkomen van weinig geld. Dat maakt het deelnemen aan activiteiten in de maatschappij er niet makkelijker op. De training ‘Omgaan met weinig geld’ helpt hen op weg.
Bij Trainingscentrum De Spiegel in Beilen, onderdeel van de GGZ Drenthe, merken ze het geregeld: praten over de eigen (penibele) financiële situatie is een taboe. ‘Het is voor cliënten vaak eenvoudiger om het te hebben over hun psychische problematiek – bijvoorbeeld een verslaving – dan over hun inkomen’, constateert Albert Metselaar, coördinator van De Spiegel. ‘Uit zichzelf zullen de meesten niet gauw aangeven dat ze moeite hebben om rond te komen. Zij komen bij ons terecht via een verwijzing van hun behandelaar. Vaak gebeurt dat op een moment dat er iets in hun financiële situatie verandert en de spanning rondom geldzaken oploopt. Bijvoorbeeld als iemand werkloos wordt. Of als jongeren op zichzelf gaan wonen of een opleiding gaan volgen.’
Inzicht
Tijdens de training brengen cliënten eerst in kaart wat hun vaste inkomsten zijn. Vervolgens zetten ze de vaste uitgaven op een rij, bijvoorbeeld de huur en verzekeringspremies. Albert: ‘Soms blijkt dan dat cliënten bijvoorbeeld driemaal een begrafenisverzekering hebben afgesloten. Door twee verzekeringen op te zeggen, kunnen ze al een aardige besparing realiseren.’ Ook de periodiek terugkerende uitgaven, zoals cadeautjes, worden in beeld gebracht. Zo krijgen de cliënten inzicht in hun eigen financiële situatie. Daarna is het tijd voor de volgende stap: het stellen van prioriteiten. De cliënten gaan kijken waaraan ze hun geld willen besteden en maken een financiële planning. Trainer Jeannette Springer: ‘Stel, een cliënt wil gezonder leven. Hij wil vaker groente en fruit kopen, maar zegt daarvoor geen geld te hebben. Wij gaan dan kijken of hij misschien op een van de andere uitgaven kan bezuinigen, zodat er geld overblijft voor gezonde voeding. Een andere mogelijkheid zou kunnen zijn om meer inkomsten te genereren, maar dat is bij deze doelgroep vaak niet aan de orde. De meeste deelnemers leven van een uitkering.’
Patronen
In de praktijk vinden veel cliënten het lastig om te gaan leven naar hun financiële planning. ‘Jarenlang ingesleten patronen doorbreek je niet van de een op de andere dag’, zegt Jeannette. Albert: ‘Een cliënt die bijvoorbeeld de gewoonte heeft om zichzelf in de rij bij de kassa van de supermarkt te trakteren op wat lekkers, zal het moeilijk vinden om daarmee te stoppen. Wij leren hem om zichzelf instructies te geven op het ogenblik dat hij in de verleiding komt. Vooraf bedenkt hij al alternatieve handelingsmogelijkheden voor zulke moeilijke momenten. Deze schrijft hij op kaartjes, die hij bij zich draagt. Op een lastig moment kan hij deze raadplegen. Op zo’n kaartje staat dan bijvoorbeeld: in plaats van iets lekkers te kopen, ga ik een kop koffie halen in het Inloophuis.’ Cliënten denken vaak dat geld noodzakelijk is om een leuke tijd te hebben. De trainers wijzen hen erop dat dit lang niet altijd zo hoeft te zijn. Jeannette: ‘Veel leuke dingen zijn gratis: een boswandeling, kletsen met vrienden, internetten in de bibliotheek. Bovendien kun je zelfs met weinig geld goede spullen aanschaffen. Bijvoorbeeld bij een zaak in tweedehands goed of een weggeefwinkel. Uiteindelijk draait het erom creatief om te gaan met de financiële middelen die je hebt.’
Regels
In de training wordt ook ingegaan op de wet- en regelgeving rondom uitkeringen en subsidies. Albert: ‘Cliënten raken soms in paniek als ze een aanslag van de gemeente krijgen. Bijvoorbeeld voor de onroerend zaakbelastingen of de rioolheffing. Wij vertellen hen dat ze bij de gemeente bezwaar kunnen aantekenen. In de praktijk blijkt meestal dat ze dan niet hoeven te betalen. Verder informeren we hen over de “potjes” waarop ze aanspraak kunnen maken bij onverwachte uitgaven, zoals een wasmachine die het ineens begeeft.’ Doordat cliënten gaandeweg de training meer grip krijgen op hun geldzaken, valt er veel spanning van hen af, constateren de trainers. Jeannette: ‘Als het met geld beter loopt, dan gaat de rest ook veel beter.’
De training ‘Omgaan met weinig geld’ wordt zowel in groepsverband als individueel gegeven en duurt gemiddeld twee maanden (acht bijeenkomsten). De training is bedoeld voor cliënten die efficiënter met hun geld willen omgaan. Cliënten met andere financiële vragen of problemen (bijvoorbeeld schulden) worden doorverwezen naar instanties met meer expertise op dat gebied, zoals het UWV of schuldhulpverleners.
Effect van geldzorgen onderschat
Naar de wisselwerking van psychische problemen en geldzorgen is verbazingwekkend weinig onderzoek gedaan, ontdekten studenten Lenie Bruin, Francy Janssen en Shahin Mol. ‘Het effect van geldzorgen op het welzijn van een ggz-cliënt wordt ernstig onderschat.’
Van sommige psychiatrische ziekten is één van de symptomen dat de cliënt niet goed met geld kan omgaan. Zo hebben mensen met ADHD of een borderlineproblematiek vaak moeite hebben met het regelen van hun geldzaken: ze doen impulsieve aankopen, betalen rekeningen niet tijdig, geven te veel uit. En mensen met een depressie zijn soms zó bang om aan lager wal te raken, dat ze zelfs niet meer eten omdat daar volgens hen geen geld voor is. Lenie: ‘Aan de andere kant kan een depressie ook worden uitgelokt door heel reële geldzorgen. In veel gevallen is helemaal niet duidelijk wat er het eerst was: de financiële of de psychische problemen. Het is een typisch geval van de kip of het ei.’
Lange wachttijden
Wat in elkaar geval wel duidelijk naar voren komt uit de literatuur en gesprekken met cliënten, is dat geldzorgen de gezondheid niet bevorderen. Zo leiden de contacten met schuldhulpinstanties tot stress en frustratie, veroorzaakt door de vaak lange wachttijden (tot wel 5,5 jaar!) en de onzekerheid of men geholpen wordt of niet. ‘Ook is het gevoel van schaamte vaak groot’, vertelt Francy. ‘Mensen die in een regeling van de Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen terechtkomen, proberen dat vaak verborgen te houden voor hun omgeving én voor hun behandelaar. Wat ook niet meehelpt, is dat de ggz en de diverse schuldhulpinstanties – Sociale Dienst, Gemeentelijke Krediet Bank – soms langs elkaar heen werken. Schuldhulpverleners tonen vaak weinig belangstelling voor de psychische problemen van cliënten; zij vinden dat dit hun taak niet is. En bij de ggz staat het onderwerp “geldzorgen” ook niet altijd even hoog op de agenda.’
Geld en gevoel
Ten onrechte, vinden de drie studenten. Omdat zij ervan overtuigd zijn dat het psychisch welbevinden van cliënten enorm kan verbeteren als zij meer grip krijgen op hun financiën, introduceerde Shahin op haar stageadres bij het CliëntenBelangenBureau in Dordrecht de training Budgetplanning: omgaan met geld & gevoel. Tijdens zes bijeenkomsten werden de cliënten handvatten aangereikt die hen hielpen overzicht te krijgen over hun geldzaken. Daarnaast was er aandacht voor de emoties rondom geld: cursisten benoemden waar ze tegenaan lopen bij het in de praktijk brengen van het geleerde. Shahin: ‘Het bespreken van de emoties was een groot succes. Het luchtte de cursisten op hun frustraties te kunnen uiten en erkenning te vinden. Ze gaven elkaar morele steun en praktische tips.’ Lenie: ‘Een van onze aanbevelingen is dan ook om budgetprogramma’s te ontwikkelen waarin een grote plaats is ingeruimd voor het omgaan met emoties én om deze programma’s preventief in te zetten. Door eerder in te grijpen, kan veel leed voorkomen worden.’
Leni Bruin, Francy Janssen en Shahin Mol volgden de opleiding SPW-4 BGE (Begeleider in de ggz met ervaringsdeskundigheid). Voor hun afstudeerscriptie onderzochten zij de wisselwerking tussen financiële zorgen en psychische problemen van ggz-cliënten. Het volledige afstudeeronderzoek is te downloaden via: www.gekvangeld.nl.
[citaat 1] Paniek
‘Er werd altijd gezegd: jij bent intelligent, jij bent een sterke vrouw, jij kan dat wel. Oké, ik mag dan veel kunnen, maar wat betreft dit aspect in mijn leven: ik kan dit niet alleen. Ik raak in paniek, alleen al als ik mijn papieren moet sorteren. Wanneer ik die bureaucratische zooi ga lezen, raak ik verward en word ik chaotisch. Met als eindresultaat: ik vlucht ervoor en steek mijn kop in het zand. Ik doe alsof het er niet is, wat uiteindelijk leidt tot nog meer problemen. Als ik niet uitkijk, zorgt de onrust ervoor dat ik doordraai’.
Een cliënt van het CliëntenBelangenBureau (CBB) in Dordrecht.
[citaat 2] Voedselbank
‘Binnen onze Voedselbank heeft vijftig procent duidelijk psychische problemen. Deze mensen zitten ook in verschillende ggz-trajecten. En twintig procent heeft stressproblemen door het chronisch geldtekort, wat uiteindelijk ook in psychische problemen van verschillende aard eindigt. Bijvoorbeeld depressies of psychoses.’
Schatting van Paul, coördinator van de Voedselbank Bladel.
[citaat 3] Overlevingsstrategie
‘Mijn administratie was altijd een struikelblok. G. hielp mij stap voor stap op weg. Zijn rustige en duidelijke aanwijzingen geven mij weer moed en kracht om mijn zaakjes zelf op orde te krijgen. Door deze hulp heb ik de moed om de dingen aan te pakken. Mijn overlevingsstrategie was vluchten: door ontkennen, gebruik van drugs, mijn kop in het zand steken op wat voor manier dan ook. Nu heb ik handvatten waar ik me aan vast kan houden om overeind te blijven in de realiteit.’
Cliënt van het CBB in Dordrecht over de vrijwilliger die hem hielp financieel orde op zaken te stellen.
Spelletjes
´Je staat in de winkel bij de kassa. Er staat een lange rij achter je. Je pint en er kan niets afgeschreven worden. Hoe los je deze situatie op en wat betekent het voor je?´ Dat is de vraag op één van de speelkaarten van het Geld- en gevoelspel. In dit spel worden deelnemers (maximaal 12) uitgedaagd penibele financiële situaties op te lossen en gevoelens en gedachtes over geld te bespreken. Doel is dat zij meer zicht krijgen op hoe zij met geld omgaan en dat ze hun, vaak verborgen, opvattingen, waarden en normen over geld beter begrijpen. Het spel kan worden gebruikt in trainingen budgetbeheer, maar ook aan de huiskamertafel en kost € 35. Bestellen kan via het CBB: http://www.clientenbelangenbureau.nl/
Als Jeannette Springer de training ‘Omgaan met weinig geld’ aan groepen jongeren geeft, maakt zij daarbij gebruik van een speciaal kwartetspel van het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud). Op de website Nibudjong.nl zijn bovendien spelletjes te vinden over omgaan met geld, speciaal voor jongeren.
Verschenen in AS; Maandblad voor de Activiteitensector (Elsevier Gezondheidszorg, 2010).